Şah Hatâyî ile Taçlı Hanım hikâyesi

Abstract

Erdebil Tekkesinin şeyhi ve Safevî Devletinin kurucusu Şah İsmail (1487-1524), aynı zamanda Hatâyî mahlasıyla Türkçe şiirler söyleyen bir şairdir. Şiirleri Deh-nâme, Nasihat-nâme ve Dîvân-ı Hatâyî adlı eserlerinde toplanmıştır. Eserlerinin mevcut yazma nüshalarında bulunmayan Hatâyî mahlaslı şiirlere mecmua ve cönklerde sıkça rastlanır. Tarihî kişiliğinin yanı sıra Şah İsmail, bir hikâye kahramanı olarak da tanınır. Özellikle Şah İsmail ile Gülizar hikâyesi oldukça geniş bir coğrafyada ve yaygın olarak bilinmektedir. Şah İsmail ile Gülizar hikâyesinin başka anlatılardan eklenen epizotlarla çeşitlenmiş olması muhtemeldir. Bu hikâye kadar yaygın olmamakla birlikte, “Der-Vākıʿāt-ı Şāh Hatāyī” başlığı altında yazılı metni tespit edilen Şah Hatâyî ile Taçlı Hanım hikâyesi de anlatı geleneği açısından ilgi çekicidir. Şah İsmail ile Gülizar hikâyelerinin tarihsel olaylarla irtibatı çok dolaylı olsa da Şah Hatâyî ve Taçlı Hanım hikâyesinin Şah İsmail’in biyografisiyle doğrudan ilişkisi vardır. Bu hikâyenin çekirdeğini Şah İsmail’in hayatında en önemli kırılma noktasını teşkil eden Çaldıran Savaşı oluşturur. Şah İsmail’in yenilgisiyle sonuçlanan Çaldıran Savaşı’nda kendisi ölümden ve tutsaklıktan son anda kurtulmakla birlikte eşi veya eşleri Osmanlı askerleri tarafından esir alınmıştır. Esir alınan eşinin kim olduğu tartışmalı olsa da tarihçilerin ilgisi Safevi hareminin en gözde kadınlarından Taçlı Hanım üzerinde yoğunlaşmış, onun etrafında hikâyeler teşekkül etmiştir. Mistik gücü ve karizmatik kişiliğine rağmen Şah İsmail’in Çaldıran Savaşı’nda yaşadığı trajedi onu bir anlatı kahramanına dönüştürmüştür. “Der-Vākıʿāt-ı Şāh Hatāyī” başlıklı hikâye parçalarındaki manzum kısımlar da Şah İsmail’in şair kimliğiyle ilişkilendirilebilecek bir bağlamda sunulmuştur. Öte yandan Şah İsmail’in eserlerinin elyazmaları tamamen klasik anlayışa uygun biçimde üretildiği hâlde yazma nüshalarda bulunmayan Hatâyî mahlaslı, hece ölçüsüyle ve âşık edebiyatının kurallarına göre üretilmiş çok sayıda şiir Şah İsmail’e atfedilerek sözlü gelenekte dolaşıma girmiştir. Hatâyî’ye atfedilen şiirlerin Şah İsmail’e ait olup olmadığı meselesi, hem tenkitli metin neşriyle ilgili yaklaşımlar hem de Şah Hatâyî ve Taçlı Hanım hikâyesi bağlamında folklor kuramlarına dayalı bakış açısıyla ele alınmıştır

Shah Ismail (1487-1524), the Erdebil Dervish Monastery’s Shaykh and the founder of Safavid Dynasty, is a poet who also tells Turkish poems under the pseudonym Hatâyî. His poems were collected in his works named Deh-nâme, Nasihat-nâme and Dîvân-ı Hatâyî. Poems which are with the pseudonym Hatâyî are not found in the current manuscripts, they are often found in magazines and poetry books. In addition to his historical personality, Shah Ismail is also known as a story hero. Especially, the story of Shah Ismail and Gulizar is widely known throughout a wide geography. It is possible that the story of Shah Ismail and Gulizar is diversified with episodes added from other accounts. Although not as common as this story, the story of Shah Hatâyî and Taçlı Hanım, in which the written text is found under the heading of “Der-Vākı’at-i Shāh Hatāyī”, is also interesting in terms of narrative tradition. Even though the stories of Shah Ismail and Gülizar are very indirect in their connection to the historical events, the story of Shah Hatâyî and Taçlı Hanım is directly related to the biography of Shah Ismail. The core of this story is the Battle of Çaldıran, which is the most important breaking point in Shah Ismail’s life. In the Battle of Çaldıran, which resulted in the defeat of Shah Ismail being on the point of death and narrowly escaped from detention, his wife or wives were taken captive by the Ottoman troops. Although it is controversial who the captive wife is, the interest of the historians is concentrated on Taçlı Hanım, one of the most popular women of the Safavid Seraglio, and stories have been formed around her. Despite his mystical power and charismatic personality, the tragedy of Shah Ismail in the Battle of Çaldıran transformed him into a narrative hero. The verse sections of the story titled “DerVākı’at-i Shāh Hatāyī” are also presented in a context that can be associated with Shah Ismail’s poet identity. On the other hand, the handwritings of Shah Ismail’s works were produced in accordance with the classical understanding, but not in the manuscripts under the pseudonym Hatâyî, the poetry produced according to the rules of syllabic and minstrel literature is attributed to Shah Ismail and entered into oral tradition, afterwards. The issue of whether the poems attributed to Hatayi belongs to Shah Ismail is handled both in terms of approach to criticize texts and in view of folklore theories in the context of the story of Shah Hatâyî and Taçlı Hanım