Orta-Güney Türk lehçelerinde kullanılan aq qılmak ve aq olmaq / bolmaq ile Türkiye Türkçesindeki ah etmek, ah almak, eh etmek deyimleri üzerine

Abstract

Aq kelimesi hemen bütün Türk lehçe ve şivelerinde beyaz veya beyaz kelimesinin çağrıştırdığı süt ve süt ürünleri, hak, adalet, masumiyet, boş arazi vb. anlamlarda kullanılmaktadır. Ancak Türklük dünyasının ortagüney kesiminde yer alan Özbek, Kırgız, Türkmen ve Azerbaycan Türkçelerinde aq kelimesinin bütün bu anlamlarına zıt olan bir başka sesteşi bulunmaktadır. Söz konusu aq kelimesinin benzer biçimde Kırgızlar dışındaki diğer Türklerle komşu veya iç içe yaşayan Fars topluluklarında da bulunduğu görülmektedir. Bu yazıda söz konusu Türk lehçelerindeki bu aykırı aq kelimesinin menşei tayine çalışılmaktadır. Ayrıca günümüz Türkiye Türkçesinde beddua etmek veya beddua almak anlamındaki ah etmek, ah almak ile yine çocuk dilinde yer alan eh etmek deyiminin yazımıza konu olan aq kelimesi ile ilgisi olup olmadığı sorgulanmaktadır.

The word aq means white and milk, dairy products, truth, justice, innocence, wasteland etc., which also are connotated by the colour white, in almost all of Turkic languages and dialects. However, the word aq has a homonym with a contradicting meaning in Uzbek, Turkmen, Kyrgyz and Azeri Turkic, which are spoken in the middle-southern regions of the Turkic world. This aq also exists in Iranian languages co-existing with the aforementioned Turkic languages except Kyrgyz. This article aims to determine the origin of word aq with the contradictory meaning to colour white. The relation of the phrase eh etmek in Turkish child language together with the idioms ah etmek 'to curse' and ah almak 'to be cursed' to aq is also tackled.