Anadolu Selçuklu devlet adamlarının yaptırdıkları kervansaraylar

Abstract

Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan'ın, Anadolu'nun Türkleşmesi bakımından muazzam bir öneme sahip olan Düzbel Geçidi (Miryokefalon) Savaşı (1176)'nı Bizans'a karşı kazanması, Anadolu Selçuklu Devleti'ni ve Anadolu'daki Türk varlığını tartışmasız biçimde güçlendirmiştir. Sultan II. Kılıç Arslan, ülkesinin imarına ciddi biçimde el atan ve kendisine bağlanan Alay Han kervansarayını yaptırdığı kabul edilen ilk sultan, döneminin ünlü emiri Şemseddin Altunapa da kervansaray yaptırdığı bilinen ilk devlet adamıdır. Anadolu Selçuklu Sultanları topraklarını güvenli bir hale getirdikten sonra ülkelerini, uluslararası ticaretin en uğrak durağı yapmak için çokça çaba sarf etmişlerdir. Bunların başında ticaret anlaşmaları ve kervansarayların inşa edilmesi gelmektedir. Yol ağları üzerinde girişilen yoğun imar faaliyetlerine Anadolu Selçuklu sultanları kadar devlet adamlarının da büyük katkısı olmuştur. Bu çalışma, devlet adamlarının ticaretin içinde olma çabalarını ve kervansaray yapımına ne derece katkı sağladıklarını görmek açısından önemlidir. Anadolu Selçuklu ülkesi ulusal ve uluslararası ticaretin odak noktası haline geldikten sonra devlet adamlarının Anadolu ticaretinde pay sahibi olarak servetlerini arttırma yoluna gittikleri anlaşılmaktadır. Devlet adamları tarafından inşa ettirilen kervansarayların tip, plan ve mekan düzenleriyle süslemelerinde benzer özellikleri bulunmaktadır. Bu kervansaraylardan sadece kapalı bölüme sahip bir binadan oluşan Iğdır Şerafeddin Ejder Kervansarayı ile münferit tipteki Afşin Eshab-ı Kehf Kervansarayı diğer devlet adamlarının inşa ettirdikleri kervansaraylardan farklı tip ve kuruluştadır. Sahip Ata Fahreddin Ali tarafından inşa ettirilen İshaklı Kervansarayı bünyesinde köşk mescit barındırması bakımından I. Keykubad tarafından inşa ettirilen kervansaraylar ile benzerlik göstermektedir. Bu, baninin kendini sultanla denk tutması ya da kendini sultan gibi görmesinden kaynaklanabilir. Bu nedenle bu çalışma banilerin gücünü görmek açısından da önemlidir. Devlet adamlarının, kolay kontrol edilebilmeleri ve denetlenebilmeleri amacıyla kervansaraylarını görev yerlerine yakın yaptırdıkları görülmektedir. Yapılarda dikkat çeken diğer bir nokta da inşalarında kullanılan taşlar üzerindeki farklı geometrik işaretlerdir. Bu işaretler bir atölyeye bağlı ya da bireysel olarak çalışan taş ustalarına aittir. İshaklı, Horozlu, Çardak, Zazadin, Alara, Öresun, Evdir, Eğret, Çınçınlı Sultan, Avanos Sarı, Ağzıkara, Hekim, Alay, Kayseri Sultan Hanlarında görülen farklı taş ustalarının ya da farklı atölyelerin işaretleri, Anadolu Selçuklu Devleti'nde bir yapı organizasyonu olduğunu göstermesi bakımından çok önemlidir.